Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości kwestią kluczową stało się włączenie Śląska Cieszyńskiego, w tym Bielska, w granice nowo powstałego państwa. Dawne Bielitz miało po 1918 roku specjalny status. Pozycja bielskiego burmistrza umożliwiała mu samodzielne zarządzanie administracją miejską bez konieczności konsultowania decyzji z jakimkolwiek ciałem kolegialnym. W dodatku nie otrzymywał on z tytułu pełnionej funkcji żadnego wynagrodzenia.

Już jesienią 1918 roku w obawie, że do terytorium Śląska Cieszyńskiego pretensje zgłoszą inne państwa utworzono Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego. Dziesięć dni później ogłosiła ona decyzję o przyłączeniu spornego terenu do Rzeczypospolitej. Większość gmin powiatu bielskiego została więc włączona do Polski. Również ówczesny starosta bielski Jakub Podczaski uznał zwierzchnictwo polskiej administracji.

Cenzus majątkowy a wybory

W Bielsku pilną sprawą stało się uchwalenie nowej gminnej ordynacji wyborczej. Dotychczas obowiązująca przewidywała 3-letnią kadencję rad gminnych, a te nie zmieniły się od 1911 roku. Przeprowadzenie nowych wyborów w mieście wcale nie było proste. Wedle wciąż obowiązujących przepisów z roku 1863, prawa wyborcze były uzależnione od cenzusu majątkowego. To z kolei nie było zgodne z uchwaloną w 1921 roku konstytucją marcową.

Przesłany do Rady Ministrów przez Tymczasową Komisję projekt ordynacji wyborczej w Bielsku podzielił siły polityczne w regionie. Reprezentanci stronnictw niemieckich uważali, że burmistrz wybrany w głosowaniu powinien uzyskać jeszcze akceptację rządu. Z kolei ugrupowania polskie dążyły do tego, by rząd wybierał burmistrza spośród trzech kandydatur. Tłem sporu była kwestia narodowościowa. Oba obozy dążyły do tego, aby na czele bielskiego magistratu umieścić własnego kandydata.

Bielska autonomia

Dodatkowym problemem prawnym była autonomia Bielska nadana miastu w 1869 roku. Na podobnych zasadach w tym czasie funkcjonowały tylko Lwów i Wiedeń. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości bielski magistrat stał się pierwszą instancją władzy politycznej w mieście. Autonomia Bielska określała także nadzwyczajną pozycję prawną burmistrza jako zwierzchnika władzy wykonawczej.

Przed rokiem 1918 kandydatura burmistrza, którego wybierała rada gminna, musiała zostać zatwierdzona przez cesarza. Bielsko, chcąc obronić dawną autonomię, starało się, by jak najwięcej obowiązujących przepisów przenieść do porządku prawnego odrodzonego państwa polskiego. W nowym ustroju prawnym dawne uprawnienia cesarza przejął Minister Spraw Wewnętrznych i to on zatwierdzał nominację na stanowisko burmistrza Bielska. W przypadku innych miast wystarczyła akceptacja wojewody.

Honorowa funkcja burmistrza

Status miasta Bielska przewidywał, że funkcja radnego gminnego jest honorowa, a więc osoba ją pełniąca nie otrzymywała z tego tytułu żadnego wynagrodzenia. Burmistrz i wiceburmistrzowie byli jednocześnie członkami rady gminnej, co oznacza, że za pracę w magistracie nie otrzymywali zapłaty. Zakładano możliwość wypłacania urzędnikowi specjalnego świadczenia, oficjalnie przeznaczonego na wydatki reprezentacyjne.

Kiedy w 1926 roku na drugą kadencję został wybrany Cuno de Pongratz, rada gminna zobowiązała się do wypłacania mu po przejściu na emeryturę specjalnego dodatku komunalnego w wysokości świadczenia przysługującego urzędnikowi piątej grupy uposażenia. Po ustąpieniu z urzędu w 1930 roku Pongratz otrzymał wypłatę w wysokości nieco ponad 900 zł. Wypłacana później kwota stale malała.

Samodzielne zarządzanie administracją

Kadencja burmistrza bielskiego trwała cztery lata. Miał on dwóch zastępców, którzy mogli reprezentować go we wszystkich czynnościach prawnych. Honorowe sprawowanie funkcji burmistrza Bielska umożliwiało zasiadanie w Sejmie Śląskim. Według artykułu 8 ordynacji wyborczej do Sejmu Śląskiego, poseł nie mógł równocześnie zajmować płatnego urzędu państwowego i samorządowego.

Pozycja prawna bielskiego burmistrza umożliwiała mu samodzielne zarządzanie administracją miejską bez konieczności konsultowania decyzji z jakimkolwiek ciałem kolegialnym. Bielsko w okresie pomiędzy upadkiem Austro-Węgier a przyłączeniem do Polski wydawało także swoją walutę. Jednak wybuch wojny polsko-czechosłowackiej i polityczne spory narodowościowe różnych stronnictw w radzie gminnej nie pomagały w funkcjonowaniu miasta w nowych ramach prawnych.

Alan Jakman

Na zdjęciu tytułowym: Po prawej stronie budynki mieszczące magistrat (dzisiejszy gmach Sądu Okręgowego), fot. "Bielsko-Biała i okolice - historia pocztówką pisana" - Monika Ćwikowska-Broda, Wiesław Ćwikowski.

Artykuł powstał na podstawie m.in. zespołu „Akta miasta Bielska” w Archiwum Państwowym w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej, Dziennika Urzędowego Województwa Śląskiego, a także pracy zbiorowej „Bielsko-Biała. Monografia miasta” pod redakcją prof. I. Panica.